Έκφραση - Έκθεση, Δομή παραγράφου, Βασικές αρχές οργάνωσης της παραγράφου, Τρόποι ανάπτυξης της παραγράφου

Παράγραφος

Η παράγραφος αποτελεί τμήμα του γραπτού λόγου με αυτοτελές νόημα στο οποίο αναπτύσσεται μια κύρια ιδέα γύρω από ένα συγκεκριμένο ζήτημα. 
Η Παράγραφος  αποτελεί μια νοηματική ενότητα. Κάθε παράγραφος απαρτίζεται από δύο ή περισσότερες περιόδους, στις οποίες αναπτύσσεται η  επιχειρηματολογία για μια επιμέρους ιδέα (σε σχέση με την κύρια ιδέα της έκθεσης ή του κειμένου). Κάθε  μία διακρίνεται από την άλλη νοηματικά και μορφικά. Ωστόσο, οι παράγραφοι δεν είναι ανεξάρτητες σε μια έκθεση ή ένα κείμενο. Απεναντίας  όλες μαζί οι παράγραφοι συνιστούν την έκθεση.

Δεδομένου ότι το σώμα οποιουδήποτε κειμενικού είδους αποτελείται από πολλές παραγράφους συνδεδεμένες μεταξύ τους με ποικίλες νοηματικές σχέσεις, η γνώση της δομής και των τρόπων ανάπτυξης της παραγράφου αποτελεί απαραίτητη προυπόθεση για την προσέγγιση, επεξεργασία και σύνθεση κάθε κειμένου.

Σημείωση :Η έκταση μιας νοηματικά ολοκληρωμένης παραγράφου  πρέπει συμβατικά να οριοθετείται μεταξύ 8 –15 στίχων. Εξαίρεση αποτελεί η μεταβατική παράγραφος η οποία έχει συνδετικό χαρακτήρα γι’ αυτό  συγκροτείται από λιγότερους στίχους.
∞ Δομή της παραγράφου
Η παράγραφος αποτελεί τη μικρογραφία μιας δοκιμιακής έκθεσης. • Μια οργανωμένη, πειστική και λειτουργική παράγραφος χαρακτηρίζεται από σωστή δομή.

Αυτή συνίσταται :
α) στη θεματική περίοδοβ) στις λεπτομέρειες / σχόλιαγ) στην κατακλείδα


Στην παράγραφο έκθεσης, αλλά και κάθε κειμένου το οποίο μπορεί να χωριστεί σε πρόλογο – κύριο θέμα – επίλογο, διακρίνουμε, αντίστοιχα, τρία κύρια δομικά στοιχεία.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ : Αποτελεί την πρόταση, περίοδο η ημιπερίοδο στην οποία παρουσιάζεται επιγραμματικά το θέμα ή η θέση του συγγραφέα της παραγράφου. Είναι σύντομη και περιεκτική, γεγονός που εξασφαλίζει λειτουργικότητα και σαφήνεια. Βρίσκεται, συνήθως, στην αρχή της παραγράφου, όταν η ανάλυση μεταβαίνει από το γενικό στο ειδικό (παραγωγικός συλλογισμός). Ενδέχεται όμως να τη συναντήσουμε στη μέση, στην περίπτωση που αυτή λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος μεταξύ των δύο άλλων μερών της παραγράφου, ή και στο τέλος, όταν η ανάλυση προχωρεί από το ειδικό στο γενικό (επαγωγικός συλλογισμός).
ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ Η ΣΧΟΛΙΑ : Πρόκειται για την ανάπτυξη του θέματος ή της θέσης που έχει διατυπωθεί στη θεματική πρόταση/περίοδο. Ακολουθεί μετά τη θεματική περίοδο, εκτός αν η δομή της παραγράφου είναι τέτοια, ώστε η ανάπτυξη της θέσης να προηγείται.
ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ : Είναι η πρόταση, περίοδος ή ημιπερίοδος με την οποία ολοκληρώνεται η παράγραφος και λειτουργεί ως ανακεφαλαίωση ή συμπέρασμα των όσων προηγήθηκαν. Ενδέχεται και να παραλείπεται.

∞ Βασικές αρχές οργάνωσης της παραγράφου
Η παράγραφος διέπεται από ορισμένες αρχές:α. Σαφήνεια στόχου: στη θεματική πρόταση ή περίοδο πρέπει να διατυπώνεται με ακρίβεια και σαφήνεια η πρόθεσή μας για ό,τι θα αναπτύξουμε στη συνέχεια καθώς και η κεντρική ιδέα.β. Επάρκεια λεπτομερειών: πρέπει οι πληροφορίες και οι λεπτομέρειες που στηρίζουν τη θεματική πρόταση να είναι οι πιο σημαντικές ώστε να γίνεται κατανοητή η κεντρική ιδέα.γ. Ενότητα: πρόκειται για τη στενή νοηματική σχέση όλων των λεπτομερειών με τη θεματική πρόταση. Για να εξασφαλιστεί η ενότητα της παραγράφου είναι επιβεβλημένο να έχουμε στο νου  το σκοπό για τον οποίο γράφεται η παράγραφος.δ. Αλληλουχία: πρόκειται για τη λογική σειρά τοποθετούνται οι λεπτομέρειες. Γίνεται επιτακτικό να αποφεύγονται τα άλματα και τα κενά ή οι αντιφάσεις στη δομή της παραγράφου.ε. Συνοχή: αφορά τη σύνδεση με λέξεις ή φράσεις, ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθεί  το συλλογισμό της παραγράφου.

∞ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
Συνήθως η κύρια ιδέα κάθε παραγράφου εκφράζεται περιληπτικά στη θεματική πρόταση. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι ανάπτυξης της  θεματικής περιόδου, προκειμένου να δοθεί στον αναγνώστη η δυνατότητα  να καταλάβει με ακρίβεια, σαφήνεια και πληρότητα την κύρια ιδέα ή έννοια που εκφράζεται σε αυτή. Οι πιο συνηθισμένοι τρόποι (μέθοδοι) ανάπτυξης των παραγράφων είναι με:
1)    παραδείγματα
2)    αιτιολόγηση3)    σύγκριση – αντίθεση4)    αναλογία5)    αίτιο – αποτέλεσμα6)    ορισμό7)    διαίρεση8)    συνδυασμό μεθόδων


Αιτιολόγηση : Σε αυτόν τον τρόπο ανάπτυξης η θεματική περίοδος περιέχει μια ιδέα, άποψη, γνώμη την οποία καλούμαστε να αιτιολογήσουμε στις λεπτομέρειες/ σχόλια της παραγράφου.Παράδειγμα :
  Είναι σπουδαίο αγαθό η παιδεία για τον άνθρωπο. (Θεματική περίοδος : για ποιο λόγο είναι σπουδαίο;)  Ο πνευματικά καλλιεργημένος άνθρωπος μπορεί να ορίζει τον εαυτό του, τιθασεύοντας τα πάθη, τον ατομοκεντρισμό και τον φανατισμό του. Μπορεί, συνάμα, να καλλιεργεί τις κοινωνικές αρετές συντελώντας στην ειρηνική συμβίωση με τους άλλους ανθρώπους. Μέσω της παιδείας ο άνθρωπος γαλουχείται με υψηλές ηθικές αρχές και ενισχύεται η ελευθερία της βούλησης του. β Με τη συνδρομή της παιδείας το άτομο γίνεται άξιο να ζήσει στο ιδανικό πολίτευμα της δημοκρατίας, στο πλαίσιο του οποίου μπορεί να εκφράζεται ελεύθερα. (Σχόλια: αιτιολόγηση)  Επιτυγχάνεται, συνεπώς, ο βαθύτερος αξανθρωπισμός του υποκειμένου. (Κατακλείδα)

Αίτιο – αποτέλεσμα: Στην ανάπτυξη αυτού του είδους, στη θεματική πρόταση παρουσιάζεται το αίτιο ή τα αίτια ενός φαινομένου καθώς και το αποτέλεσμα ή τα αποτελέσματα που αυτό προκαλεί. Στα σχόλια αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο οδηγούμαστε από το αίτιο στο αποτέλεσμα.Παράδειγμα  Η συστηματική ρύπανση των υπόγειων αλλά και υπέργειων υδάτων σε συνδυασμό με τη μόλυνση του εδάφους διαταράσσει διαρκώς την ισορροπία των οικοσυστημάτων. (Θεματική περίοδος: τα αίτια είναι η ρύπανση και η μόλυνση, ενώ το αποτέλεσμα είναι η διατάραξη της ισορροπίας των οικοσυστημάτων.)  Οι επιπτώσεις της ρύπανσης των υδάτων και της μόλυνσης του εδάφους ίσως αποβούν μοιραίες όχι μόνο για πολλά είδη της χλωρίδας και της πανίδας αλλά και για τον ίδιο τον άνθρωπο, καθώς η διατάραξη της ισορροπίας ενός οικοσυστήματος προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις που επηρεάζουν τη ζωή ολόκληρου του πλανήτη. Συγκεκριμένα, κάποια είδη θα εκλείψουν λόγω έλλειψης τροφής, άλλα, ακολουθώντας το ένστικτο της επιβίωσης, θα μετακινηθούν σε νέες περιοχές – με ό, τι συνεπάγεται (καταστροφές καλλιεργήσιμων εκτάσεων και κατοικημένων περιοχών, κίνδυνος για τον άνθρωπο από άγρια ζώα κ.λπ.) – και σίγουρα θα ανακύψει θέμα που αφορά τους οικονομικούς και βιοτικούς παράγοντες της ανθρώπινης ζωής. (Σχόλια: πως διαταράσσονται τα οικοσυστήματα από τη ρύπανση και τη μόλυνση.)  Θα ήταν, λοιπόν, συνετό να λάβουμε τα απαιτούμενα μέτρα εγκαίρως, προτού η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. (Κατακλείδα: συμπέρασμα, πρόταση)

Αναλογία: Αυτός ο τρόπος ανάπτυξης παραγράφου χρησιμοποιείται όταν θέλουμε να παραλληλίσουμε δύο έννοιες, φαινόμενα, καταστάσεις, κυριολεκτικά ή μεταφορικά. Στη θεματική περίοδο παρουσιάζονται οι έννοιες που συγκρίνονται και στις λεπτομέρειες/σχόλια προβάλλονται οι αντιστοιχίες τους.Παράδειγμα  Η ζωή στη πολυθόρυβη πόλη δεν διαφέρει και πολύ από την ατμόσφαιρα ενός εργοστασίου. (Θεματική περίοδος: παραλληλίζεται η ζωή στη πόλη με τις συνθήκες εργασίας σε ένα εργοστάσιο.)  Ο άνθρωπος στο εργοστάσιο αναγκάζεται να ανέχεται όλους εκείνους τους θορύβους από τις μηχανές, χωρίς να μπορεί να ανταλλάξει μια φιλική κουβέντα με το διπλανό του, να χαρεί ανθρώπινες στιγμές. Ο έντονος θόρυβος δημιουργεί προβλήματα στη ψυχική υγεία και στις διαπροσωπικές σχέσεις των ατόμων. Το ίδιο πρόβλημα παρατηρείται και σε μία πολυθόρυβη μεγαλούπολη. Οι άνθρωποι εξαιτίας των θορύβων, κυρίως από τα οχήματα, αδυνατούν να έρθουν σε επαφή με τον ρυθμό και τη ζωή της φύσης. Είναι αδύνατον να απολαύσουν το κελάηδημα ενός πουλιού ή τον φλοίσβο της θάλασσας. (Σχόλια: ο θόρυβος, η αποξένωση και η άσχημη ψυχολογική κατάσταση αποτελούν τα κοινά σημεία των καταστάσεων που συγκρίνονται.)  Η ζωή, λοιπόν, του εργάτη και του κατοίκου της μεγαλούπολης βρίσκεται στον ίδιο παρονομαστή από πλευράς ποιότητας ζωής. (Κατακλείδα: συμπέρασμα.)

Χρήση παραδείγματος : Στην περίπτωση που θέλουμε να αποσαφηνίσουμε, να επεξηγήσουμε ή να υποστηρίξουμε την έννοια, θέση, άποψη η οποία παρουσιάζεται στη θεματική πρόταση, εντάσσουμε στα σχόλια της παραγράφου τα χαρακτηριστικά παραδείγματα που αντιστοιχούν στη κάθε περίπτωση.Παράδειγμα  Η εφεύρεση της μηχανής προκάλεσε πραγματική επανάσταση στη ζωή του ανθρώπου  μειώνοντας σημαντικά τον μόχθο της εργασίας του. (Θεματική πρόταση: η θετική επίδραση της μηχανής στην ανθρώπινη ζωή.)  Για να γίνουν αντιληπτά τα ευεργετικά αποτελέσματα της εφεύρεσης της μηχανής στη ζωή του ανθρώπου, αρκεί να φανταστούμε τον θερμαστή του παλιού καραβιού, ο οποίος ήταν αναγκασμένος να τροφοδοτεί ασταμάτητα τη φωτιά σε συνθήκες ανυπόφορης ζέστης. Επίσης σκεφτείτε τον εργάτη ενός βιοτεχνικού εργαστηρίου που έσκυβε στην επίπονη εργασία του από τα βαθιά χαράματα μέχρι τα μεσάνυχτα. (Σχόλια: δίνονται τα ανάλογα παραδείγματα.)  Σήμερα, η μηχανή έχει απαλλάξει τον άνθρωπο από την επίπονη εργασία, εξασφαλίζοντας του περισσότερο ελεύθερο χρόνο. (Κατακλείδα: συμπέρασμα.)



Σύγκριση – αντίθεση: Σε αυτό τον τρόπο ανάπτυξης παραγράφου η θεματική περίοδος περιλαμβάνει δύο έννοιες, φαινόμενα, καταστάσεις, και στα σχόλια γίνεται σύγκριση ως προς τις ομοιότητες και τις διαφορές τους. Σε κάποιες περιπτώσεις ενδέχεται να παρουσιάζονται μόνο οι διαφορές.Παράδειγμα  Η νεότητα έχει έναντι της ωριμότητας ένα μεγάλο πλεονέκτημα: Δεν έχει ακόμη αποδεχθεί μια τελική και απαράλλακτη κοινωνική οπτική. (Θεματική περίοδος: σύγκριση νεότητας και ωριμότητας.)   Η θεώρηση της, όπως και η ίδια, είναι ακόμη υπό διαμόρφωση. Είναι λοιπόν ικανή να παρατηρεί τον αιώνιο αγώνα όχι βέβαια χωρίς πάθος (και τέτοιο διαθέτει απ' τον καθένα περισσότερο), αλλά χωρίς αυτές  τις σκληρές προκαταλήψεις που εμποδίζουν ακόμη και την απλή συζήτηση. Από μια ορισμένη ηλικία κι ύστερα, όταν ο χαρακτήρας του «παγώνει»  «κρυσταλλώνεται», ο άνθρωπος, εκτός από ελάχιστες και φλογερές εξαιρέσεις, αιχμαλωτίζεται[ ... ] από την κοινωνική του κατάσταση και από τη δομή του πνεύματος του, που έτσι ή αλλιώς διαμόρφωσε. Είναι κλεισμένος στη φυλακή του. Όλη του η ενεργητικότητα, για να νιώσει και να δράσει, προσανατολίζεται σε μια μόνο γραμμή και στο εσωτερικό των ορίων που καθόρισε. (Λεπτομέρειες/ σχόλια: αντιπαραβολή)  Είναι λοιπόν κακός κριτής της κοινωνικής τάξης, γιατί είναι μέρος της. (Κατακλείδα: συμπέρασμα.)

Παράθεση ορισμού:  Όταν στη θεματική περίοδο μία έννοια με ευρύ σημασιολογικό περιεχόμενο ή μία έννοια δυσνόητη ή έχουμε πολλές έννοιες με παρεμφερές νόημα, τότε στις λεπτομέρειες/σχόλια παραθέτουμε τον ορισμό και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των εννοιών.Στους ορισμούς παρατηρούμε τα εξής ιδιαίτερα συστατικά:Οριστέα έννοια: Η έννοια που πρέπει να οριστεί.Προσεχές γένος: Η ένταξη της οριστέας έννοιας σε μια ευρύτερη έννοια –κατηγορία.Ειδοποιός διαφορά: Οι ιδιότητες της έννοιας που την κάνουν να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες έννοιες που ανήκουν στο ίδιο γεγονός.
Παράδειγμα  Μία από τις πολλές σημασίες της ελληνικής λέξης  “λόγος” (που με διάφορες μορφές έχει υιοθετηθεί από τις γλώσσες όλων των πολιτισμένων λαών του κόσμου)είναι εκείνη που την ταυτίζει με μιαν άλλη – ευρέως χρησιμοποιημένη και αυτή στη καθημερινή ομιλία – το επιχείρημα. (Θεματική περίοδος: Η λέξη «επιχείρημα» χρειάζεται να οριστεί, ώστε να καταστεί σαφές το νόημα της.)
Τα εγχειρίδια της λογικής ορίζουν το επιχείρημα ως διαλογισμό ή σειρά αλληλένδετων διαλογισμών που συντίθεται για να αποδείξει την αλήθεια ή το ψεύδος μιας πρότασης (μιας διαπίστωσης, μιας υπόθεσης, ενός ισχυρισμού κ.λπ.) (Σχόλια: δίνεται ένας σύντομος ορισμός της έννοιας)Πρόκειται, δηλαδή, για μία λογική κατασκευή που γίνεται με σκοπό να επιβεβαιώσει ή να ανασκευάσει μία θέση ως προς ένα ζήτημα. (Κατακλείδα: ανακεφαλαίωση.)

Διαίρεση: Η κύρια ιδέα της θεματικής περιόδου είναι δυνατόν να αναλυθεί στα συστατικά της μέρη με βάση ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα. Στη συνέχεια αυτά θα αναπτυχθούν  στις λεπτομέρειες/σχόλια της παραγράφου, ώστε να γίνει πιο κατανοητό το περιεχόμενο της.Παράδειγμα  Η έννοια του πολιτισμού είναι, πιστεύουμε, αρκετά πλατιά και γενική. Αναφέρεται τόσο στο πνευματικό όσο και στον υλικό πολιτισμό. (Θεματική περίοδος: διαιρείται η έννοια του πολιτισμού ως προς τις σημασίες της.)  Ο πνευματικός πολιτισμός συνδέεται με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, με τη καλλιέργεια του πνεύματος, την ενασχόληση με τις «καλές τέχνες», τον εμπλουτισμό του νου και της ψυχής. Αντίθετα, ο τεχνικός πολιτισμός αφορά στην υλική πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης. Αποσκοπεί στην ικανοποίηση των υλικών αναγκών του ανθρώπου. (Σχόλια: δίνονται οι ορισμοί και των δύο συστατικών μερών της ευρύτερης έννοιας «πολιτισμός» με κριτήριο τον σκοπό καθενός.)  Η ισόρροπη ανάπτυξη και των δύο βοηθά τον άνθρωπο να διαμορφώσει ολόπλευρα την προσωπικότητα του και να εξασφαλίσει ευνοικότερους όρους διαβίωσης. (Κατακλείδα: συμπέρασμα.)


Συνδυασμός μεθόδων: Μία παράγραφος μπορεί να δομηθεί και με δύο ή περισσότερους τρόπους ανάπτυξης.Παράδειγμα  Αξιοπρόσεκτη η παρατήρηση. Δεν αληθεύει όμως στη δική μας εποχή. (Θεματική περίοδος: Στη θεματική περίοδο ο συγγραφέας δηλώνει την αντίρρησή του ως προς μία άποψη που έχει διατυπωθεί προηγουμένως.)  Γιατί, σήμερα, και τα παιδιά είναι πολύ διαφορετικά από άλλοτε και ο αέρας, το «κλίμα» του σχολείου έχει αλλάξει. Παλαιότερα ο μαθητής περίμενε να φωτιστεί αποκλειστικά και μόνο από τον δάσκαλο του. Σήμερα, οι πηγές πληροφόρησης έχουν πολλαπλασιαστεί σε βαθμό εκπληκτικό, και οι κρούνοι τους (η εφημερίδα, το περιοδικό, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση) ρέουν μέσα στο σπίτι. (Σχόλια: δίνεται η αιτιολόγηση – γιατί-, η σύγκριση και η αντίθεση – παλαιότερα, σήμερα – και τα παραδείγματα – εφημερίδα…. Τηλεόραση.)  Μπορεί, λοιπόν, ο μαθητής, ανάλογα με τις δυνατότητες και τη διάθεση του, να προμηθεύεται ελεύθερα και απεριόριστα «ειδήσεις» από όλες τις περιοχές της ανθρώπινης δράσης: ιστορικές, γεωγραφικές, βιολογικές, ανθρωπολογικές, φυσικής, χημείας, κοσμογραφίας, ηλεκτρολογίας, κάθε λογής «τεχνικής». (Κατακλείδα: ανακεφαλαίωση, ενισχυμένη με παραδείγματα.)